Terugblik GOO special 'Ondergrond Inzicht - deel 2'

Op dinsdag 31 januari 2023 mochten we, in het Provinciehuis in Arnhem, ruim 40 collega’s ontvangen bij de GOO special ‘Ondergrond Inzicht – deel 2’.

Bodem en ondergrond bij maatschappelijke opgaven
Na een welkomstwoord door Annelies de Graaf (coördinator GOO) en een korte toelichting  op het programma van de special – drie presentaties en een ‘opdracht’ – was het woord aan Laura Timmermans van gemeente Zwolle. Aan de hand van haar presentatie nam zij de toehoorders mee in het gedachtengoed achter het visualiseren van de Zwolse ondergrond voor maatschappelijke opgaven. Dat zijn er nogal wat: wonen, werken, recreëren, groen, klimaatadaptatie, energietransitie, ecologie, biodiversiteit enzovoort. Wat kan de rol van bodem en ondergrond zijn als je naar deze opgaven kijkt? Niet alleen bij nieuwbouw, maar ook bij bestaande bouw?

De watermachine van Zwolle Noord
Een visualisatie van de ondergrond regionaal kan helpend zijn bij het nemen van goede maatregelen lokaal. Dat lichtte Laura toe met een voorbeeld van een wijk in Zwolle Noord waar de riolering aan vervanging toe is. Hoe pak je dit aan, met het oog op het toekomstbestendig maken van die wijk? Hoe richt je een (bestaande) wijk circulair en duurzaam in? Gemeente Zwolle heeft daarvoor de ‘watermachine’ bedacht. In het inspiratiedocument ‘de watermachine van Zwolle Noord’ zie je in beelden en kaarten hoe de bovengrondse systemen en opgaven verbonden zijn met de ondergrond, met name de via het (grond)water. Het bodem- en watersysteem biedt kansen voor het tijdelijk opslaan van warmte en koude.

In gesprek en verder ontwikkelen
Met het inspiratiedocument gaan Laura en haar collega’s binnen gemeente Zwolle en bij ketenpartners momenteel ‘de boer op’. Om met elkaar in gesprek te gaan over de mogelijkheden die het  bodem- en watersysteem biedt om de bij maatschappelijke opgaven te bereiken en het gedachtengoed samen verder te ontwikkelen. Het is belangrijk om deze gesprekken met zowel collega’s als de bestuurders te voeren. Laura benadrukte dat het een organisch proces is. Er dienen zich steeds weer nieuwe inzichten en uitdagingen aan. Het gesprek met ‘buiten’, zoals terreineigenaren en inwoners, over de ‘watermachine’ heeft nog niet plaatsgevonden. Dat zullen op termijn vast interessante gesprekken worden, want er zullen keuzes gemaakt moeten worden om de stad leefbaar te houden.

De ondergrond doorzien
Adrie Luykx van provincie Gelderland vertelde over de pilot ‘3D verkenning’ in Doetinchem. De aanleiding voor de pilot rondom het visualiseren van de ondergrond via een 3D verkenning is de Omgevingswet. De Omgevingswet vraagt om een andere manier van kijken – integraal in plaats van sectoraal – en visualisaties kunnen hierbij helpen. Aanleiding voor de pilot was de concrete vraag van gemeente Doetinchem aan de provincie naar de mogelijkheden voor warmte-koude-opslag in een met VOCL verontreinigd gebied in het centrum Doetinchem. Omdat in dit gebied een netwerk van peilbuizen in de ondergrond aanwezig is, leende dit gebied zich goed voor een visualisatie die kan ondersteunen bij het beantwoorden van de vraag van gemeente Doetinchem. Met een door Tauw ontwikkeld 3D-model werd deze demo met dwarsdoorsnede van de ondergrond (filmpje met geluid) gemaakt.

De data die voor deze demo zijn gebruikt:

  • plattegrond en gebouwen voor oriëntatie;
  • bodemlagen (zand en klei);
  • grondwaterstand en rivierpeil;
  • peilbuizen + filters + concentraties VOCL (metingen 2008 en actualisatiemetingen 2020).

Welk doel en welke data
Voor de visualisatie van de ondergrond van het centrum van Doetinchem is het gebruik van deze data voldoende geweest om een beeld te schetsen. Voor andere doeleinden zijn andere data nodig. Binnen deze pilot lag de focus op het VOCL verontreinigingen. Als je het breder trekt kun je bijvoorbeeld ook archeologie, leidingen etc. erbij betrekken. En als de techniek ook weer verder is ontwikkeld, zul je ook beter kunnen ‘surfen’ door een 3D visualisatie.

Visualisatie is een bouwsteen voor een afweging en is daarom maatwerk
Voor gemeente Doetinchem is het resultaat van de pilot nuttig. Het helpt bijvoorbeeld bij het maken van een handelingskader voor energiesystemen. Er wordt opgemerkt dat het hanteerbaar en bruikbaar houden van zo’n 3D tool belangrijk is. Eindeloos data aan het model toevoegen maakt het niet persé praktischer in gebruik. De vraag rijst hoe nieuwe data in de systemen (in het algemeen) komen? Voor verschillende opgaven zijn verschillende data nodig, die moeten worden ontsloten en vastgelegd, en afhankelijk van de aard van de data soms ook geactualiseerd. De hamvraag blijft: welk doel heb je voor ogen en welke data heb je hiervoor nodig? En wat heb je nog meer nodig om de uitkomst te vertalen naar de maatschappelijke opgaven? Een visualisatie is een bouwsteen die helpt bij het maken van afwegingen.

Landelijk programma ‘Ondergrond Inzicht’
Corinne Koot en Willem Hendriks van Witteveen + Bos deelden in hun presentatie over het visualiseren van de ondergrondse ruimte het proces van en de geleerde lessen tijdens (de pilots van) het programma ‘Ondergrond Inzicht’. Op de website van Samen de diepte in lees je alles over het afgeronde programma. Handige hulpmiddelen voor het maken van visualisaties vind je in de toolbox. Belangrijke conclusie van het programma is dat een visualisatie altijd maatwerk is: doel, doelgroep, gebied en opgave zijn leidend voor de data-selectie en de visualisatie daarvan. Ook hier rijst bij de toehoorders de ‘data-vraag’ en in hoeverre deze gevalideerd zijn. Dat is afhankelijk van de bron en de actualiteit ervan, maar ook zonder ‘real time’ of actuele data is het in veel gevallen mogelijk om een goede visualisatie van de ondergrond te maken. Zo hielp een visualisatie de gemeente Enschede om meer inzicht in de infiltratiemogelijkheden in de bodem te krijgen en de gemeente Amstelveen om bij de herontwikkeling van industrie naar woningbouw een ‘ondergrondse puzzel’ te maken. Een recent voorbeeld van een 3D visualisatie werd gepresenteerd rondom het visualiseren van beschikbare ondergrondse ruimte in de stedelijke omgeving van Schiedam. Bewustwording van de rol van bodem en ondergrond en het actief meenemen in maatschappelijke opgaven kan door een visualisatie een extra impuls krijgen.

In vogelvlucht zijn de laatste actualiteiten en ontwikkelingen op het gebied van het inzichtelijk maken van de bodem en ondergrond toegelicht. Er gebeurt veel! Nieuwe bestuurlijke afspraken, water en bodem sturend, meer dan 20 nationale programma’s, een nieuwe bodemkaart van Nederland. Kortom: bodem en ondergrond zijn steeds meer onderwerp van gesprek. Praat mee en zoek verbinding (bijvoorbeeld met RO-collega’s).

Met elkaar in gesprek – visualisatie van opgaven in de ‘eigen’ ondergrond
Na deze presentaties werd er in groepjes aan een ‘opdracht’ gewerkt: Teken op een dwarsdoorsnede van de ondergrond in stedelijk en landelijk gebied de opgaven waarbij je betrokken bent, en geef aan welke visualisaties hierbij zouden kunnen helpen en met wie en wat je dat zou kunnen aanpakken. De plenaire terugkoppeling leverde op dat:

  • het niet meer zo duidelijk is waar je van bent als bodemdeskundige. Vroeger was je vooral van bodemverontreiniging, maar tegenwoordig is dat veel diverser. Ingetekend zijn de volgende opgaven: verontreiniging (o.a. PFAS), kabels en leidingen, Kader Richtlijn Water, drinkwater, verzilting, bodemenergie, geothermie, riolering, regenwaterafvoer en -berging, ontplofbare oorlogsresten, bodemdaling, biodiversiteit/ecologie, bodemdaling, grondwateronttrekkingen en bronbemalingen, RWZI’s, droogte en sponswerking van de bodem in het landelijk gebied, ruimtelijke plannen en omgevingsvisies. Een enorme lijst!;
  • je de plannen van anderen mee moet nemen bij de keuze en het maken van een visualisatie (integrale blik);
  • de data goed op orde moeten zijn (goede bronnen, maar ook collega’s die deze data kunnen verbinden met andere data en kunnen interpreteren);
  • dat je projecten, kennis, informatie vooral met elkaar moet blijven delen; ook breder dan binnen je eigen taakgebied en organisatie;
  • visualiseren niet altijd nodig is. Doe het alleen als het meerwaarde heeft!

Deze tips komen goed overeen met de geleerde lessen uit het Programma Ondergrond Inzicht.

Na een constructieve bijeenkomst werd er nog even nagepraat. In de lift zei een aantal collega’s tegen elkaar: “gewoon beginnen, met een project, niet te groot maken en kijken welke gesprekstof een visualisatie oplevert!”.

Vragen? Stel ze aan Annelies de Graaf (annelies.degraaf@buro38.nl)